XX əsrin sonu əsa­sən, məz­həb­çi, irq­çi və “si­nif­çi” tə­lim­lə­rin” for­ma­laş­dı­ğı dövr ola­raq xa­rak­te­ri­zə edi­lir. On­lar­dan bi­rin­ci­si “fa­şizm”, ikin­ci­si “bol­şe­vizm” dokt­ri­na­sın­da ifa­də­si­ni tap­dı. Son iki əs­rin ən bö­yük so­si­al-si­ya­si bə­la­la­rı, ideo­lo­ji ka­tak­lizm­lə­ri, ha­mı­sı öz qi­da­sı­nı bu tə­lim­lər­dən al­mışdır: iki dün­ya mü­ha­ri­bə­si, yüz­lər­lə in­qi­lab­lar, həbs dü­şər­gə­lə­ri, hər cür to­ta­li­ta­rizm və mi­li­ta­rizm çe­şid­lə­ri, daş­naq­çı­lıq və sio­nizm, ra­sizm, di­ni fa­na­tizm, Xok­kay­do, Xi­ro­si­ma, Xa­tın, Ba­qa­nis Ay­rım və s. Bu faciələr içərisində Xocalı soyqırımı törədilən vəhşətin miqyasına və amansızlığına görə onlarla eyni qütbdə dayanır. Təsadüfi deyil ki, Ümum­mil­li li­der Hey­dər Əli­yev azər­bay­can­lı­la­ra qar­şı çev­ril­miş et­nik tə­miz­lə­mə si­ya­sə­ti­nin yol­ve­ril­məz qan­lı ci­na­yət, dəh­şət­li soy­qı­rım ol­du­ğu­nu qeyd edə­rək de­miş­dir: “Xo­ca­lı fa­ciə­si 200 ilə ya­xın bir müd­dət­də azər­bay­can­lı­la­ra qar­şı mün­tə­zəm ola­raq hə­ya­ta ke­çi­ri­lən et­nik tə­miz­lə­mə və soy­qı­rım si­ya­sə­ti­nin da­va­mı­dır və qan­lı sə­hi­fə­si­dir”.

1990-cı il­lər elə bir mər­hə­lə­dir ki, XX əsr da­xi­lin­də öz əla­hid­də­li­yi ilə xü­su­si əhə­miy­yət kəsb edir. Ke­çid döv­rü ki­mi xa­rak­te­ri­zə olu­nan bu mər­hə­lə­nin bir-bi­ri ilə zid­diy­yət təş­kil edən iki­li sə­ciy­yə­si – onun həm qo­pub ay­rıl­dı­ğı so­vet döv­rü­nün ru­di­ment­lə­ri­ni özün­də da­şı­ma­sı, həm də bu qa­lıq­lar­la mü­ba­ri­zə apa­ra­raq ye­ni bi­çim­də özü­nü ifa­də et­mə­yə ça­lış­ma­sı ki­mi əla­mət­lər onil­li­yin əsas gös­tə­ri­ci­si­ni təş­kil edir. Bu dövr həm də qlo­bal pro­ses­lə­rin mil­li ədə­biy­ya­tı­mı­za yan­sı­dı­ğı za­man va­hi­di ki­mi sə­ciy­yə­vi­dir. Bir tə­rəf­dən bö­yük bir im­pe­ri­ya­nın çö­kü­şü, onun­la bağ­lı ümid­lə­rin puç ol­ma­sı, bü­tün post­so­vet öl­kə­lə­ri­nin azad­lı­ğa can ata­raq im­pe­ri­ya əsa­rə­tin­dən qur­tul­ma ça­ba­la­rı, Azər­bay­ca­nın mil­li müs­tə­qil­li­yi­ni əl­də et­mə­si, di­gər tə­rəf­dən üz­ləş­di­yi­miz Qa­ra­bağ prob­le­mi, 20 Yan­var­da rus or­du­su­nun tö­rət­di­yi qan­lı qır­ğın, tor­paq­la­rı­mı­zın ard-ar­da iti­ril­mə­si, Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı…. ha­di­sə­lər elə sü­rət­lə cə­rə­yan et­di ki, Azər­bay­can in­sa­nı üçün baş ve­rən­lə­ri dərk et­mək, onu mü­şa­hi­də et­mək, ya­şa­maq qə­dər çə­tin idi. Di­gər tə­rəf­dən, bey­nəl­xalq sə­ciy­yə­li pro­ses­lər baş ve­rir­di ki, in­san çaş­ğın­lı­ğa dü­şür, özü­nü mə­nə­vi deq­ra­da­si­ya­nın pik həd­din­də sa­nır­dı. Bə­şə­riy­yə­tin ta­le­yi təh­lü­kə­də idi. Ona gö­rə XX əs­rin son­la­rın­da Azər­bay­can­da baş ve­rən pro­ses­lə­rə – xa­os və ka­tak­lik olay­la­ra, mü­ha­ri­bə və sa­vaş­la­ra, si­ya­si çə­kiş­mə­lər və oyun­la­ra, ter­ror ha­di­sə­lə­ri və qət­li­am­la­ra yal­nız lo­kal bir cə­miy­yə­tin prob­le­mi ki­mi ya­na­şıl­mır, bu böh­ran həd­di dün­ya sə­viy­yə­sin­də ge­dən xa­os dal­ğa­sı­nın tə­za­hü­rü ola­raq qav­ra­nı­lır­dı. Xocalı faciəsi bu faciələrin içərisində ona görə fərqlənir ki, özündə erməni qəsbkarlığının məşum obrazını – ağlasığmaz qəddarlıq və qeyri-insani cəza üsulları ilə gerçəkləşdirdikləri rəftarı ehtiva eləyir.

Xocalı soyqırımı 1992-ci ilin fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə törədilən, Azərbaycan tarixinin ən dəhşətli səhifələrindən biri olaraq tarixi yaddaşımızın hüzn yeri kimi əbədi boy verəcək. Həmin gecə Ermənistan silahlı qüvvələri beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərini pozaraq keçmiş sovet ordusunun Xankəndidə yerləşən 366-cı alayının iştirakı ilə Xocalı şəhərinə hücum etmiş və dinc əhaliyə misli görünməmiş qəddarlıqla divan tutmuşdur. Biz bu gün Ümummilli lider Heydər Əliyevin ob­ra­zı­nı mil­li ta­rix və si­ya­si xid­mət­lər fo­nun­da təq­dim edərkən, onun Xocalı faciəsinə münasibətdə sərgilədiyi təəssübkeş davranışı da nəzərdə tuturuq. Hey­dər Əli­yev şəx­si tə­şəb­büs gös­tə­rə­rək Xo­ca­lı ha­di­sə­si­nə si­ya­si qiy­mət ver­miş və er­mə­ni şo­vi­nist – mil­lət­çi­lə­ri­nin tö­rət­di­yi ci­na­yət­lə­rin dün­ya döv­lət­lə­ri və bey­nəl­xalq ic­ti­ma­iy­yə­tə çat­dı­rıl­ma­sı üçün tə­ci­li təd­bir­lər gör­müş­dür. Azər­bay­can Mil­li Məc­li­si­nin 24 fev­ral 1994-cü il ta­rix­li qə­ra­rı ilə fev­ra­lın 26-sı Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı və mil­li ma­təm gü­nü elan olun­muş­dur. Eyni zamanda, Ulu Öndərin 25 fevral 1997-ci il tarixli Sərəncamı ilə Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsini yad etmək məqsədi ilə hər il fevral ayının 26-sı saat 17:00-da Azərbaycan Respublikası ərazisində Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq sükut dəqiqəsi elan edilmişdir.

Bu işğal nəticəsində Xocalı şəhəri xarabalığa çevrildi. Sosial-məişət obyektləri, fərdi yaşayış binaları, məktəblər, klublar, kitabxanalar, mədəniyyət evləri, qəbiristanlıqlar yerlə-yeksan edildi, vandalizmə məruz qaldı. Amma ən böyük fəlakət insan itkiləri, onların başlarına gətirilən amansızlıqlar, ağlasığmaz işkəncələrlə bağlıdır. Bu soyqırımı nəticəsində, rəsmi rəqəmlərə görə, 613 nəfər öldürülüb ki, onlardan 63 nəfəri uşaq, 106 nəfəri qadın, 70 nəfəri isə qoca idi. Bunların içərisində, 8 ailə tamamilə məhv edildi, 56 nəfər xüsusi qəddarlıqla – diri-diri yandırılaraq, başının dərisi soyularaq, boynu vurularaq, gözləri çıxarılaraq, hamilə qadınların isə qarın boşluğuna süngü ilə vurularaq öldürüldü. Neçə uşaq valideynsiz, neçə ailə başsız qaldı, neçə insan şikəst qoyuldu, neçəsi əsir götürüldü, taleyi naməlum olan neçə insan oldu. Çeşidli insan mənzərələri, insan faciələri! Bəli,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin dediyi kimi, “Xocalı faciəsi iki yüz ildən çox müddətdə erməni millətçilərinin xalqımıza qarşı apardığı soyqırımı siyasətinin qanlı səhifəsidir”.

Xocalı soyqırımının tanınması istiqamətində zəruri addımlar atılmışdır. “Xocalıya Ədalət” kampaniyasının təşəbbüskarı və müəllifi Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla xanım Əliyevadır. “Xocalıya ədalət” beynəlxalq maarifləndirmə kampaniyasına 2008-ci ildə start verilmiş, faciənin miqyasının tanıdılması istiqamətində müvafiq addımlar atılmışdır. Bu  kampaniyasının strateji məqsədləri – Xocalı soyqırımının dünya ictimaiyyəti tərəfindən tanınması, ona hüquqi və siyasi qiymətin verilməsi; Ermənistan hökuməti tərəfindən Xocalı soyqırımına görə rəsmi üzr istənilməsi, bu hadisələrin bir daha törədilməyəcəyinə təminatın verilməsi və vurulmuş ziyana (maddi və mənəvi) görə tam olaraq kompensasiyanın ödənilməsi; Müvafiq cinayətlərin törədilməsinə görə məsuliyyət daşıyan şəxslərin cəzalandırılması; Xocalı soyqırımı barədə dünya ictimaiyyətinin məlumatlılığının artırılması; Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinin yad edilməsi, sağ qalmış ailələrə dəstək göstərilməsi, bu hadisələrin yaddaşlarda yaşaması, xüsusən də gənc nəsil tərəfindən unudulmamasıdır.

Əlbəttə ki, Müzəffər Azərbaycan Ordusunun qəhrəmanlığı sayəsində Xocalı şəhidlərinin qanı yerdə qalmadı. 2020-ci il Vətən müharibəsində Azərbaycan Ordusu 30 il işğal altında qalan torpaqlarımızı azad etməklə, 200 ildən artıq davam edən Qarabağ yaramızı bütövləndirdi. Həmçinin Müzəffər Ali Baş Komandanın rəhbərliyi ilə Xocalı faciəsi qurbanlarının da qisasını aldı, şəhidlərimizin qanı yerdə qalmadı. Xocalı şəhəri 2023-cü il sentyabrın 19-20-də Azərbaycan Ordusunun Qarabağda keçirdiyi lokal xarakterli antiterror tədbirləri nəticəsində separatçılardan təmizləndi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2023-cü il oktyabrın 15-də Xocalı şəhərində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağını ucaltdı. 2024-cü il fevralın 26-da dövlət başçısı İlham Əliyev Xocalı şəhərində Xocalı Soyqırımı Memorialının təməlini qoydu. Bu gün bütün azad edilən torpaqlarımızda olduğu kimi, Xocalıda da abadlıq, quruculuq işləri başlayıb, təmir, bərpa işləri aparılır, sakinlər doğma yurdlarına qayıdırlar.

Müharibələr, soyqırımlar insan mədəniyyətinin çöküşü nəticəsində yaranan faciədir. Amma müharibələrdən, soyqırımlardan sonra yeni mədəniyyət yaratmaq zərurəti meydana çıxır. Bu gün Xocalı başına gətirilmiş qeyri-insani bəlalardan sıyrılıb yeni yaranacaq dirçəlişin, insan əli ilə qurulacaq yeni mədəniyyətin astanasındadır. Qiyama və qisasa qalxan ruhlar da əlbəttə, şad və xürrəmdir!

Elnarə Akimova

Milli Məclisin deputatı, YAP İdarə Heyətinin üzvü,

filologiya elmləri doktoru